Iedereen kan improviseren

‘Improviseren? Maar dat kan ik helemaal niet!’
Deze noodkreet klinkt vaak wanneer ik aan het einde van een zangworkshop voorstel om met z’n allen de workshop zingend af te sluiten.
Improviseren kan griezelig zijn. Geen tijd om voor te bereiden, geen woorden, geen noten. Niemand die duidelijk iets voordoet wat je vervolgens duidelijk na mag doen. Dit werd onlangs aangrijpend verwoord in een film over een dansvoorstelling waarin ex-militairen dansten die gehandicapt waren geraakt in de oorlogen van dit moment. De choreografie ontstond tijdens de repetities, door improvisatie. Een militair zei: ‘Ik ben gewend te worden beoordeeld op wat ik doe. Ik raak in de war als ik te horen krijg dat ik zelf mag weten welke bewegingen ik maak, en dat die niet verkeerd of fout kunnen zijn.’

Nou is improviseren niet volledig van ‘Doe maar gewoon wat’. Er is altijd een kader. In ons geval wordt dat kader gevormd door een paar akkoorden op de piano, waar de zangers dan hun stem bij laten klinken.  
Dat hoeft helemaal niet ingewikkeld. Eén langgerekte toon mag al. Alles mag, eigenlijk. Als het maar klinkt bij de akkoorden. En dat is makkelijker dan workshop-zangers in het begin denken. Het is namelijk heel moeilijk om buiten de harmonie of het akkoord te zingen. Met andere woorden vals of verkeerd zingen valt niet mee als je een welluidende harmonie hoort en daarin je stem mag ‘invoegen’.

Wanneer zangers dit uitgelegd krijgen, ontspannen ze. Dan stel ik voor om één woord of korte zin te nemen uit het repertoire dat ze in de workshop hebben zien langskomen. Het lied waar ze zelf aan gewerkt hebben, of een woord of frase die hen opviel in een lied van een van de anderen.
Vervolgens speel ik een paar keer de akkoorden in een bepaald ritme. Zo horen de zangers het harmonische en ritmische kader dat ze nodig hebben voor hun improvisatie. Geleidelijk schuift dan de ene na de andere zanger in. Dat levert mooie muziekstukken op.  De één houdt een lange bastoon aan, de ander zingt zachtjes la-la, eentje herhaalt klaaglijk Goooodbyeee, weer een ander zingt kordaat Alma del coooore, alma del coooore en de volgende gooit op gezette momenten een doe-bie-doe in de groep. 

Zo ontstaat een soort muzikale flow die een paar minuten duurt. Ik blijf steeds dezelfde akkoorden en hetzelfde ritme spelen, zodat er geen verrassingen ontstaan. Als dan onze laatste tonen geklonken hebben, weet iedereen: ‘Ik kan dus wel improviseren. Ik heb het immers net gedaan.’

Dit gaat allemaal heel mooi op akkoorden uit de Barok. Pachelbel’s Canon in D is misschien wel de bekendste opeenvolging van akkoorden. De basis is de basso ostinato, het baslijntje dat zich steeds herhaalt. Daar bovenop kun je tonen spelen of zingen die daar bij passen en voilà, je hebt een akkoord of harmony zoals de Engelsen zo mooi zeggen. De Canon is wel uitgeschreven door de componist, maar de muziek klinkt heel geïmproviseerd. Wil je deze muziek op Youtube opzoeken, luister dan ook meteen naar stukken die Chaconne of Passacaglia heten, bijvoorbeeld van een ensemble als L’Arpeggiata. Die werken met het zelfde principe. Hypnotiserend fijn want steeds weer die herhaling van mooie akkoorden.

En vergeet niet mee te zingen. Veel plezier.

© 2017 Anke de Bruijn. All rights reserved

Uit de serie Hits van Toen: de krakers van Dowland

We schrijven het jaar 1597. Terwijl de Spanjaarden vanuit Zuid-Amerika de aardappel importeren, zitten de Engelsen aan hun keukentafels te zingen. De boekdrukkunst is net uitgevonden, koningin Elizabeth I blijkt erg cultureel angehaucht en daarmee wordt de ene na de andere bundel met madrigalen (‘liedjes in je moers taal’) uitgegeven.

Het muziekleven op het Engelse eiland floreerde. Gedichten werden gezongen, niet voorgedragen. Alle lagen van de bevolking zongen, meestal meerstemmig. Bronnen uit deze tijd beschrijven dat allerlei liedvormen zich moeiteloos en niet gehinderd door klassenverschillen met elkaar mengden. Heren en dames klaarden de klusjes in hun huis zij aan zij met de bedienden, zingend. Families die het konden betalen, gaven de voorkeur aan een huishoudelijke hulp met een goede stem en solfège-kennis. De liederen waren madrigalen en songs of ayres, van het Franse woord ‘air’. Ayres waren bijzonder populair in Engeland, als voortvloeisels van oude Engelse volksliederen. Het madrigaal, Italiaans  van oorsprong en door de Britten ver-engelst, kon de ayre toch niet verslaan. Een tijdgenoot schrijft: ‘[the English] sing verses worthy of remembrance, on every subject, amourous, religious, epic, satirical, pastoral, didactic, moving from the world of insects to the world of heroes. Songs rise naturally to their lips, no one knows why, they themselves do not know why.’

Bij de kapper hing een luit aan de wand, zodat je wat kon tokkelen terwijl je je beurt wachtte. Wie zich dan niet muzikaal kon redden, werd uitgelachen. Veel mensen konden van blad zingen. Het samen zingen aan tafel zien we op een praktische manier terug in de manier van drukken: de melodie-stem heeft samen met een eventuele luitspeler een eigen blad; de andere (drie) stemmen zijn op één blad zó gedrukt dat je eromheen aan tafel kunt zitten en niemand op z’n kop hoeft te lezen.

John Dowland was in deze tijd een soort pop-ster. Hij speelde fantastisch luit, kon goed zingen en componeerde zijn eigen liederen. Ook schreef hij instrumentale muziek om op te dansen. Hij was dus wat we tegenwoordig een singer-songwriter zouden noemen.

Net als veel andere kunstenaars had ook Dowland een donkere kant. Buiten de spotlights kon hij in een melancholieke bui raken. Hij zei wel van zichzelf dat hij ‘semper Dowland, semper dolens’ was: altijd Dowland, altijd een beetje down. Praktisch gezien had hij daar ook wel reden toe. Zijn grootste wens was hofcomponist te worden bij de Britse godin Queen Elizabeth I. Maar het lukte steeds niet – eerst werd zijn sollicitatie afgewezen, daarna was hij net aan het werk voor de koning van Denemarken, en vervolgens overleed net de hoveling die hem de post aan het hof had kunnen bezorgen.

Het weerhield hem er niet van om maar liefst elf omvangrijke muziekbundels te publiceren. Zijn airs worden nog steeds gezongen, waaronder het beroemde Now O Now, dat ook in onze zangvakanties in het Franse Zuidwesten op het programma staat.

Over pop-ster gesproken, Sting heeft zich vier eeuwen na dato aan het genre gewaagd en met een bevriende luitist, zijn klassiek-ongetrainde stem en gitaartalent een hele cd met Dowland-songs volgezongen. De meningen over deze actie zijn verdeeld. Zelf vind ik het wel aandoenlijk, een popzanger die zich zo kwetsbaar durft op te stellen. Op BBC Breakfast zat hij met een luit op schoot te vertellen dat hij niet zo goed luit kon spelen. Hij had ook zijn gitaar mee kunnen nemen.

En dan: waag het om ‘klassieke’ liederen te zingen met een niet-klassieke stem en puristen buitelen woedend over je heen. Maar ja, zo’n heilig huisje is ook relatief: kijk maar naar die zestiende-eeuwse kapperszaak. Die liedjes moesten gewoon gezongen worden, door iedereen, wat voor soort stem je ook had.